Chochdan zamonaviy shahargacha: asrlar sadosi va yangi uygʻonish

    Toshkent — ming yillardan buyon Markaziy Osiyoning yuragi. U bir necha sinov va tiklanishni boshidan kechirgan, har davr unga oʻz muhrini bosgan. Bugun u tarix va zamonaviy taraqqiyotni oʻzida uygʻunlashtirgan shahar sifatida yangi bosqichga qadam qoʻyyapti.

     
     Ilk manbalar: Choch, Shosh, Toshkent

 

    Toshkent haqidagi dastlabki maʼlumotlar mil. av. II asrlarga borib taqaladi. Sharq va Xitoy solnomalarida bu voha Yuni deb zikr qilinib, Kangyuy davlat tarkibida tilga olinadi. Keyinroq forsiy manbalarda — Choch, arablar asarlarida — Shosh, turkiy tillarda esa Toshkent nomi mustahkamlanadi. XI asr ulamolari Beruniy va Mahmud Qoshgʻariy bu atamalarga izoh berib oʻtgan, XVII asrdan boshlab esa “Toshkent” nomi asosiy mavqeni egallagan.

 

     Sugʻorish va hayot manbai: Chirchiq–Ohangaron

 

    Vohaning sersuv tabiati ilk shahar hayotini taʼminlagan. Chirchiq va Ohangaron daryolari atrofida anʼanaviy sugʻorish tizimlari yuzaga kelib, bogʻdorchilik va dehqonchilikni quvvatlagan. Qadimdan Anhor, Boʻzsu kabi kanallar shahar infratuzilmasining “koʻzga koʻrinmas qon tomirlari” vazifasini bajargan.

 

     Arxeologiya: shaharsozlikning ilk qatlamlari

 

    Toshkent atrofidagi qator arxeologik maskanlar — Shoshtepa, Mingoʻrik (Mingoʻrik), Qanqa va boshqalar — bu hududda mil. av. III ming yillikdan boshlab aholi joylashuvi, hunarmandchilik va shahar madaniyati rivojlanganini koʻrsatadi. Bu topilmalar Toshkentning uzluksiz tarixiy taraqqiyotini isbotlaydi.

 

     Choch poytaxti Binkat va Islom davri

 

    VIII asrda arab yurishlari oqibatida hudud zarba koʻrgan boʻlsa-da, IX–X asrlarda shahar tez tiklanib, ilm va savdo markaziga aylandi. Arab geograflari Choch poytaxti Binkatni “hashamdor, aholisi zich shahar” sifatida eʼtirof etadilar. Islom sivilizatsiyasi davrida masjid-madrasalar, bozorlar va karavonsaroylar shahar qiyofasini belgilab berdi.

    Temuriylar va Shayboniylar: maʼnaviyat maskanlari

 

    Amir Temur davrida Toshkent strategik nuqtaga aylanib, muhofaza devorlari va darvozalar mustahkamlandi. Shayboniylar davri shaharga katta maʼnaviy nafas bagʻishladi: Hazrati Imom (Hastimom) majmuasi, Shayx Xovand Tohur maqbarasi, Baroqxon hamda Koʻkaldosh madrasalari barpo etildi. Bu inshootlar asrlar davomida ilm, maʼrifat va tarbiya maskani boʻlib keldi.

 

    XIX asrga kelib, Toshkent Eski Shahar sifatida toʻrt dahaga boʻlingan: Shayxontohur, Sebzor, Koʻkcha, Beshyogʻoch. Mahalla va masjidlar ijtimoiy hayot markaziga aylanib, Chorsu bozori iqtisodiy-madaniy quvvatning “yuragi” boʻldi. Rossiya bilan savdo yoʻllarining ochilishi shaharning mintaqaviy iqtisodiy nufuzini yanada oshirdi.

 

     Imperiya davri va ikki qiyofa: Eski Shahar – Yangishahar

 

    1865 yildan keyin Toshkent Turkiston general-gubernatorligi markaziga aylanib, sharqona meʼmorchilik bilan bir qatorda yevropacha shaxsiylashgan Yangishahar qurila boshladi. Toʻgʻri koʻchalar, maʼmuriy binolar, bogʻlar va zamonaviy infratuzilma Toshkentga “ikki qiyofa” — anʼana va modern uygʻunini baxsh etdi.

 

     XX asr: sinov va tiklanish

 

    XX asr Toshkent uchun sanoat, madaniyat, fan va meʼmorchilikda yangi bosqich boʻldi. Asr oʻrtasidagi zilziladan keyin qisqa vaqt ichida amalga oshirilgan keng koʻlamli qayta qurish shaharga yangi arxitektura va infratuzilma yuzini berdi. Toshkent Markaziy Osiyodagi yirik mafkuraviy-ijtimoiy, sanoat va madaniy markazlardan biriga aylandi.

 

     Bugun: Toshkent tarixi — ekspozitsiyada

 

    Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan bunyod etilayotgan Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyasida Toshkentning turli davrlardagi tamadduni interaktiv usullarda namoyish etiladi. Quyidagi yoʻnalishlar ahamiyatli:

 

✔️ Toshkent atamasi va shahar shakllanishining bosqichlari;

 

✔️ Sugʻorish tizimlari va shahar xoʻjaligi;

 

✔️ Binkat–Shosh davri madaniyati, qoʻlyozmalar va numizmatik topilmalar;

 

✔️ Temuriylar–Shayboniylar meʼmoriy merosi;

 

✔️ Eski Shahar va Yangishahar fenomeni, Chorsu, dahalar tartibi;

 

✔️ XX asrdagi qayta qurishlar va zamonaviy megapolisga aylanish yoʻli.

 

     Xulosa

 

    Toshkent — yomon kunni ham, yaxshi kunni ham koʻrgan, biroq har gal yanada baquvvat tiklangan shahar. Uning tarixi — bu hududning madaniy, maʼnaviy va iqtisodiy kuchini namoyon etuvchi bitmas-tuganmas manba. Bugungi Toshkent ana shu merosdan quvvat olib, yangi taraqqiyot bosqichiga qadam qoʻyapti.

 

Durdona Rasulova

P/S : Maqoladan markaz rasmiy sayti havolasini koʻrsatgan holda foydalanish mumkin.