Oʻzbekiston: arxeologik dalillar nimani koʻrsatadi?

🔴 3000 yillik tarix siri

🔴 Bugungi taraqqiyotning ildiziga sayohat

Oʻzbekiston hududi qadimdan Markaziy Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri sifatida shakllanib kelgan. Oʻzbekistondagi islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyasi aynan shu tarixiy davr bosqichlarini ilmiy asoslangan holda yoritadi. 

Oʻzbekiston hududi miloddan avvalgi III asrdan boshlab ilk oʻrta asrlargacha davom etgan jarayonlar davlat tuzilmalarining mustahkamlanishi, shaharsozlikning yuksalishi, xoʻjalik faoliyatining taraqqiyoti va madaniy hayotning yangi bosqichga koʻtarilishi bilan ajralib turadi. 

Qadimgi davr sivilizatsiyasining taraqqiyoti (mil. avv. III asr – milodiy I asr)

Bu davrda Oʻzbekiston hududida ilk markazlashgan siyosiy tuzilmalar shakllanib, davlat boshqaruvi va iqtisodiy tizimlar takomillashgan. Qadimgi Baqtriya va Sugʻdiyona yerlarida vujudga kelgan shaharlar — Sopollitepa, Jarqoʻton, Afrosiyob va Varaxsha — oʻzining mustahkam mudofaa devorlari, markaziy maydonlari, saroylari va ibodatxonalari bilan ajralib turgan. Arxeologik topilmalar ushbu maskanlarda ilgʻor qurilish uslublari qoʻllanilganini, loy gʻisht va pishiq gʻishtdan bunyod etilgan murakkab inshootlar mahalliy anʼanalar bilan uygʻunlashganini koʻrsatadi.

Dehqonchilik va chorvachilik xoʻjalik hayotining asosiy tarmoqlariga aylangan. Zarafshon, Surxondaryo va Qashqadaryo vodiylarida qadimiy kanal va ariqlar tizimi shakllanib, bu suv inshootlari orqali bugʻdoy, arpa, uzum va paxta kabi ekish mahsulotlari yetishtirilgan. Chorvachilikda esa qoʻy, qoramol, tuya va ot boqish keng tarqalgan. Bu jarayonlar Oʻzbekiston yerlarida insonning qadimiy sugʻorish madaniyati va agrar tajribasining shakllanganini isbotlaydi.

Diniy hayotda zardushtiylik eʼtiqodi asosiy oʻrinni egallagan boʻlsa-da, bu davrda hind-budda taʼsiri ham sezilgan. Baqtriya hududidan topilgan ibodatxona qoldiqlari va buddaviy haykallar eʼtiqodlar xilma-xilligini tasdiqlaydi. Madaniyatda haykaltaroshlik, devoriy rasmlar va naqshli sopol buyumlar yuksak darajada rivoj topgan. Sugʻdyona va Baqtriya yozuvlari esa davlat boshqaruvi, savdo bitimlari va diniy matnlarni rasmiylashtirishda keng qoʻllanilgan.

Qadimgi davr madaniyati va sanʼati (milodiy I – III asrlar)

Milodiy birinchi asrlarda mintaqada siyosiy barqarorlik va madaniy almashinuv kuchaygan. Kushon imperiyasi davrida Baqtriya, Margʻiyona va Sugʻdyona hududlari yagona iqtisodiy va madaniy makonda birlashib, turli xalqlar va eʼtiqodlar oʻrtasida bagʻrikenglik muhiti shakllangan. Shu tufayli Sharq va Gʻarb sanʼat uslublari oʻzaro uygʻunlashgan.

Bu davr sanʼatida realistik tasvirlar bilan bir qatorda ramziy obrazlar ham keng qoʻllanilgan. Dalvarzintepa, Fayoztepa va Qoratepa yodgorliklaridan topilgan haykallar va devoriy bezaklar oʻsha davr hayotining badiiy ifodasidir. Zargarlik sanʼati yuksak choʻqqiga chiqib, oltin va kumushdan yasalgan taqinchoqlar noyob ishlov va nafosati bilan ajralib turadi. Kulolchilik va toʻqimachilik sohalarida mahalliy maktablar shakllanib, ularning mahsulotlari Ipak yoʻli orqali Hindiston, Xitoy va Eron bozorlariga yetib borgan.

Musiqa va ilmiy-intellektual hayot ham shu davrda yuksalgan. Buddaviy ibodatxonalarda marosim orkestrlari va diniy qoʻshiqlar keng tarqalgan. Arxeologik topilmalarda shaxmat oʻyiniga oʻxshash figuralar aniqlangan boʻlib, bu qadimiy jamiyatda mantiq va strategiya fikrlashning taraqqiy etganidan dalolat beradi. Rasmiy yozuv tizimlari takomillashib, davlat ishlari, tijorat hujjatlari hamda diniy matnlar Sugʻd va Baqtriya tillarida yozilgan.

Ilk oʻrta asrlarda madaniy yuksalish (IV – VII asrlar)

Ilk oʻrta asrlarda Oʻzbekiston hududida Sugʻd, Xorazm va Fargʻona kabi mintaqalarda mustaqil hokimliklar shakllanib, shahar madaniyati yangi bosqichga koʻtarilgan. Qalʼa va mudofaa inshootlarining qurilishi, hokimlar saroylari, savdo markazlari va ibodatxonalar — bu davr shaharsozligining muhim belgilaridan biri boʻlgan.

Diniy hayotda buddizm, zardushtiylik, nasroniylik va mahalliy eʼtiqodlar bir vaqtning oʻzida mavjud boʻlib, Panjikent, Afrosiyob va Varaxsha devoriy rasmlarida diniy marosimlar, afsonaviy sahnalar va xalq hayotining turli jihatlari betakror ranglar bilan aks ettirilgan. 

Shahar devorlaridagi epigrafik yozuvlar, savdo bitimlari va rasmiy hujjatlar jamiyatda savodxonlik darajasi yuqori boʻlganini koʻrsatadi. Shu davrda shaxmat oʻyini keng tarqalib, u aql, mantiq va maʼnaviyat ramziga aylangan.

Hunarmandchilik sohasida toʻqimachilik, kulolchilik va zargarlik sanʼatlari yuksak darajada rivojlangan. Sugʻd matolari oʻzining murakkab bezaklari, rang-barang naqshlari va sifatli ipak tolalari bilan nafaqat Markaziy Osiyo, balki Vizantiya va Xitoy saroylarigacha mashhur boʻlgan.

Miloddan avvalgi III asrdan milodiy VII asrgacha boʻlgan davr Oʻzbekiston hududida sivilizatsiya taraqqiyotining eng muhim bosqichini tashkil etadi. Davlatchilikning mustahkamlanishi, shaharsozlikning oʻsishi, madaniyat va diniy xilma-xillikning boyishi bu yurtning jahon sivilizatsiyasidagi oʻrnini belgilab berdi. Oʻzbekistondagi islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyasi orqali ana shu tarixiy jarayonlar tizimli ravishda yoritilib, oʻzbek zaminining qadimiy va betakror madaniy merosi ilmiy asosda namoyon etiladi.

Husan Tursunov

P/S:Maqoladan markaz rasmiy sayti havolasini koʻrsatgan holda foydalanish mumkin